Ξενοδοχείο Μαρίνα Λούτσιτσα

Εκτός από το να αποφέρει Γερμανικά μάρκα, Ιταλικές λιρέτες, Αμερικανικά δολάρια και άλλα σκληρά νομίσματα απαραίτητα για τη σοσιαλιστική οικονομία της Γιουγκοσλαβίας, ο τουρισμός ήταν ταυτόχρονα ένα πεδίο αλληλεπίδρασης με τον κόσμο – ένα σημείο συνάντησης με τους σπάνιους σε άλλα μέρη ξένους και τους πολιτισμούς τους, καθώς και χώρος επίδειξης πολιτικής εξωστρέφειας της άγνωστης Γιουγκοσλαβίας, μιας νεκρής ζώνης ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Σήμερα, όταν οι λαοί της Γιουγκοσλαβίας βράζουν μέσα στο μίσος και οι Σέρβοι τουρίστες εξακολουθούν να μην είναι ευπρόσδεκτοι στην Κροατία, είκοσι χρόνια μετά το τέλος των πολέμων της Γιουγκοσλαβίας, ακούγεται απίστευτο το γεγονός ότι τη δεκαετία 1960, δεκαπέντε μόλις χρόνια μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, Γερμανοί και Ιταλοί (οι οποίοι, σημειωτέον, εκεί ακριβώς στη Δαλματία διέπραξαν μερικά από τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα) ήταν όχι μόνο ευπρόσδεκτοι, αλλά και οι πολυπληθέστεροι επισκέπτες των ξενοδοχείων της Δαλματίας. Και σε αυτήν ακριβώς τη Γιουγκοσλαβία, μια όαση ανεκτικότητας στην κομμουνιστική Ανατολή, ήταν που έφθασε η μόδα του γυμνισμού, εν μέσω της ραγδαίας ανάπτυξης του τουρισμού, ταυτόχρονα με άλλα θαύματα από τη Δύση: την Coca Cola, το rock'n'roll και τη dolce vita. Μόνο φαινομενικά αποτελεί παράδοξο το γεγονός ότι η σοσιαλιστική κοινωνία της Γιουγκοσλαβίας ήταν πολύ πιο ανοικτή και δεκτική σε αυτές τις φιλελεύθερες, «παρακμιακές» τάσεις από όσο μεταγενέστερες περίοδοι.

Την εποχή περίπου που άνοιξε το Μαρίνα Λούτσιτσα, λόγου χάριν, η αδελφή μου κι εγώ παραθερίζαμε κάθε καλοκαίρι με τους γονείς μας στην Κόμιζα (Komiža), στο νησί Βις (Vis). Οι γονείς μας δεν ήταν τίποτα προοδευτικοί, φιλελεύθεροι διανοούμενοι· αντίθετα, ο πατέρας μας ήταν ένας κλασικός σοσιαλιστής προλετάριος, εργάτης στα ναυπηγεία και κομμουνιστής εκ πεποιθήσεως, ενώ η μητέρα μας μια μέτριας μόρφωσης δημόσια υπάλληλος από καθολική οικογένεια. Και όμως, μαζί με μας τα παιδιά, έκαναν μπάνιο εντελώς γυμνοί, χωρίς αυτό καθόλου να αποτελεί πρόβλημα για τις πεποιθήσεις ή το περιβάλλον τους. Αυτή ακριβώς η εξωστρέφεια και ο προχωρημένος τρόπος σκέψης της Γιουγκοσλαβικής κοινωνίας τη δεκαετία 1960 ήταν που επέτρεψαν την ύπαρξη του ξενοδοχείου γυμνιστών Μαρίνα Λούτσιτσα, όπως ακριβώς η στενόμυαλη, οπισθοδρομική σύγχρονη Κροατία μπορεί μονάχα να ερμηνεύσει την αντίληψη αυτή (όπως και τα τολμηρά έργα του Πέρκοβιτς στο Σπλιτ) ως μέσο του άθεου Γιουγκοσλαβικού κομμουνισμού για να καταπνίξει τις παραδοσιακές αξίες.

Σχεδόν 45 χρόνια αργότερα, για την καπιταλιστική και νεοφιλελεύθερη αλλά βαθιά συντηρητική και Καθολική Κροατία η παρακμιακή Δύση αποτελεί σοβαρότερο εξωτερικό εχθρό απ’ ό,τι για την κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία. Ο γυμνισμός στιγματίζεται ως προσβολή κατά των παραδοσιακών χριστιανικών ηθών και πρακτικά αποκλείεται από τις προσφερόμενες υπηρεσίες προς τους τουρίστες: δεν υπάρχει ούτε μία παραλία γυμνιστών σε ολόκληρη τη ριβιέρα του Σίμπενικ, πόσο μάλλον ένα ξενοδοχείο γυμνιστών. Ούτε το ξενοδοχείο Μαρίνα Λούτσιτσα υπάρχει πια· αυτό το μνημείο μιας εποχής και μιας κοινωνίας που σέβονταν τον δημόσιο χώρο έμεινε παραμελημένο, όπως όλα τα μνημεία από την περίοδο του σοσιαλισμού. Ερειπώθηκε, εγκαταλείφθηκε, αφέθηκε να γεμίσει αγριόχορτα· μεθυσμένοι, τοξικομανείς και άστεγοι βρίσκουν εκεί καταφύγιο, μετατρέποντάς το τελικά σε ένα ερειπωμένο μνημείο μιας σκληρής νέας εποχής και μιας ακόρεστης, φιλοχρήματης νέας κοινωνίας.

Η ιστορία του ξενοδοχείου Μαρίνα Λούτσιτσα αποτελεί κλασικό παράδειγμα της παρακμής της αρχιτεκτονικής, του πολιτισμού και του τουρισμού στην Κροατία, όπως και της οικονομίας, της κοινωνίας και, τελικά, του ίδιου του κράτους.

Όταν η Aleksandra Domanović, κοριτσάκι εννέα χρονών, παραθέριζε στο ξενοδοχείο με τους γονείς της τον Αύγουστο 1990, ο τουρισμός στη Δαλματία βρισκόταν στο αποκορύφωμά του, με αριθμούς ρεκόρ που δεν έχουν επαναληφθεί έκτοτε. Το πολιτικό δράμα της Γιουγκοσλαβίας ήταν, όμως, κι αυτό στο αποκορύφωμά του: το Τείχος του Βερολίνου είχε καταρρεύσει και, σε απάντηση στον επιθετικό, ηγεμονικό εθνικισμό του νέου Σέρβου κομμουνιστή ηγέτη Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, την επόμενη άνοιξη διεξήχθησαν στην Κροατία πολυκομματικές εκλογές. Νικήτρια αναδείχθηκε η Κροατική Δημοκρατική Ένωση (HDZ), ένα εθνικιστικό λαϊκίστικο κόμμα που φλέρταρε σοβαρά με την ναζιστική κληρονομιά του κράτους-μαριονέτας της Κροατίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα παλαιά μίση είχαν αναζωπυρωθεί και, σε αντίδραση προς την εκλογική νίκη του HDZ, ένοπλοι αντάρτες από περιοχές με Σερβική πλειοψηφία έστησαν οδοφράγματα στους δρόμους από την ενδοχώρα προς την ακτή και ουσιαστικά κατέλαβαν ένα τέταρτο του εδάφους της Κροατίας. Ήταν 17 Αυγούστου 1991, μία μόλις ημέρα αφότου τελείωσαν οι καλοκαιρινές διακοπές της Aleksandra στη Δαλματία και η οικογένειά της επέστρεψε στο σπίτι της.

Οι Ντομάνοβιτς ήταν από τους τελευταίους ενοίκους στο Μαρίνα Λούτσιτσα. Με αισθητή την απειλή του πολέμου, οι τουρίστες εγκατέλειψαν τη Δαλματία τις επόμενες ημέρες, και η σεζόν τερματίστηκε απότομα. Το επόμενο καλοκαίρι θα έρθει η διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κροατίας, και ύστερα θα ξεσπάσει ο πόλεμος που οδήγησε στην τελική, αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Ο τουρισμός της Κροατίας έσβησε, και το πολυτελές θέρετρο γυμνιστών στη βραχώδη ακτή απέναντι από το Πρίμοστεν επρόκειτο να μετατραπεί πρώτα σε βάση του Κροατικού Στρατού και αργότερα σε κέντρο φιλοξενίας Κροατών προσφύγων που εκδιώχθηκαν από τις περιοχές υπό Σερβική κατοχή.

Όταν και οι τελευταίοι πρόσφυγες έφυγαν από τo Μαρίνα Λούτσιτσα, αρκετά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, το πρώην κρατικό ξενοδοχείο δεν ήταν παρά ένα κατεστραμμένο ερείπιο στο χαρτοφυλάκιο του Κροατικού οργανισμού ιδιωτικοποιήσεων. Σε μια χαρακτηριστική περίπτωση μαφιόζικης ιδιωτικοποίησης, ο οργανισμός πούλησε το ξενοδοχείο σε μια ύποπτη Ουγγρική εταιρεία, που και μόνο το όνομά της, Diamond-κάτι Ltd, φώναζε από μακριά για απάτη και που είχε ιδρυθεί λίγες μόλις ημέρες πριν από τον διαγωνισμό, με αρχικό κεφάλαιο μερικών χιλιάδων ευρώ. Τα επόμενα 13 χρόνια ως σήμερα, η Ουγγρική εταιρεία-φάντασμα δεν επένδυσε στο ξενοδοχείο ούτε ένα ευρώ, επιβαρύνοντάς το, αντίθετα, με υποθήκες από διάφορα δάνεια, σκιώδεις χρηματοοικονομικές πράξεις και άντληση κεφαλαίων, πετώντας εντωμεταξύ τους εργαζόμενους στον δρόμο.

Αν ρωτήσετε γιατί το ξενοδοχείο δεν ανακαινίστηκε για να τεθεί και πάλι σε λειτουργία –μια πολύ δικαιολογημένη ερώτηση δεδομένου ότι, σε αντίθεση με την υπόλοιπη ιδιωτικοποιημένη και φιλεταρισμένη Κροατική οικονομία, ο τουρισμός παραμένει η μόνη πηγή κερδοφορίας– η απάντηση είναι απλή: στα μαθηματικά της αδίστακτης κερδοσκοπίας, ο τουρισμός με κοινωνική υπευθυνότητα και η αρχιτεκτονική του δεν έχουν χώρο. Εάν δεν είναι δυνατόν να ανεγερθεί πάνω στα θεμέλια ενός υποβαθμισμένου σοσιαλιστικού ξενοδοχείου ένα λαμπερό δεκαόροφο θέρετρο για καλοξυρισμένους Αμερικανούς μεγιστάνες των dotcom, Άραβες σεΐχηδες, Ρώσους ολιγάρχες και Κινέζους νεόπλουτους, το σοβαρό κεφάλαιο θα παρακάμψει την επένδυση διαμαρτυρόμενο για «αντι-επιχειρηματικό κλίμα» και θα την αφήσει έρμαιο στα χέρια των διεφθαρμένων τοπικών αρχών και των οικονομικών καρχαριών που παραμονεύουν.

Το άλλο ξενοδοχείο του ιδίου αρχιτέκτονα που έχουμε ήδη αναφέρει, το Μάριαν στο Σπλιτ, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα σχετικά. Σε αντίθεση με το Μαρίνα Λούτσιτσα, το Μάριαν το αγόρασε κατά τη φάση των ιδιωτικοποιήσεων ένας τοπικός μεγιστάνας με υπέρμετρες φιλοδοξίες, ο οποίος χρησιμοποίησε ακόμα και τη θέση του δημάρχου ώστε να προωθήσει τα επιχειρηματικά σχέδια του· αναβάθμισε την υποδομή του ιδιωτικού ξενοδοχείου του με χρήματα των φορολογουμένων και πρόσθεσε στη συνέχεια τερατώδη τσιμεντένια παραρτήματα, τα οποία κατέστρεψαν για πάντα τον αρχικό σχεδιασμό του Πέρκοβιτς. Συσσώρευσε υπέρογκα χρέη και τελικά πτώχευσε. Έτσι, το ξενοδοχείο Μάριαν παραμένει ημιτελές ακόμη και σήμερα, σαν μια γιγάντια ταφόπλακα για τις υπέρμετρες φιλοδοξίες του ιδιοκτήτη του και την τερατώδη πλεονεξία της εποχής μας. Παραδόξως, ενώ το ξενοδοχείο Μάριαν παραμένει εκτός λειτουργίας, το άλλο ορόσημο του Πέρκοβιτς στο Σπλιτ –το γιγάντιο σοσιαλιστικό κτίριο Κότεξ, στην άλλη πλευρά του λιμανιού, που και εκείνο ιδιωτικοποιήθηκε, πουλήθηκε μισοτιμής, διαμελίστηκε και εκκαθαρίστηκε– έχει στο μεταξύ καταληφθεί, όροφο τον όροφο, από παράτυπους ξενώνες και διαμερίσματα, με αποτέλεσμα ένα αυτοσχέδιο ξενοδοχείο-φαβέλα.

Η περιπετειώδης ιστορία του περίφημου Hotel Marina Lučica στο Πρίμοστεν μπορεί να διαβαστεί με τον ίδιο τρόπο: όχι μόνο ως μια ιστορία αδιαφορίας προς την πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και ως απεικόνιση της σύγχρονης ιστορίας της Κροατίας. Είναι η ιστορία της κατάρρευσης καθεμιάς από τις αξίες που πρέσβευε επί δεκαετίες. Ας τις πάρουμε μία προς μία: σύγχρονη, κοινωνικά υπεύθυνη αρχιτεκτονική· σχεδιασμένη συνύπαρξη σύγχρονου και παραδοσιακού· υπεύθυνη οικονομία και κοινωνική ευαισθησία για το περιβάλλον και τον δημόσιο χώρο· μια βιώσιμη ανάπτυξη που επιδιώκει την ισορροπία μεταξύ κέρδους και κοινωνικών παροχών· ένα μοντέλο τουρισμού που σέβεται τους οικοδεσπότες όσο και τους επισκέπτες· πολιτιστική νεωτερικότητα και εξωστρέφεια της κοινωνίας· μνήμη και σεβασμός της πνευματικής κληρονομιάς, και, τέλος, πολιτική ακεραιότητα και λαϊκή κυριαρχία.

Κάθε μία από αυτές τις αξίες έχει εγκαταλειφθεί ανάμεσα στα ερείπια του αρμονικού, παρόμοιου με καταρράκτη κτιρίου του Πέρκοβιτς, που έχει αρχίσει να καλύπτεται από το πευκόδασος και τη λήθη. Δεν είναι, όμως, μόνο ζήτημα αξιών που εγκαταλείφθηκαν: εδώ πρόκειται για μια σοβαρή αδυναμία, μια σχεδόν σωματική αναπηρία της νέας εποχής, μιας εποχής αδίστακτου και άπληστου κέρδους χωρίς οποιεσδήποτε κοινωνικές υποχρεώσεις ή ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον.

Η σύγχρονη, κοινωνικά υπεύθυνη αρχιτεκτονική έχει καταλυθεί και αντικατασταθεί από έναν τερατώδη, κιτς σχεδιασμό που ανταποκρίνεται στο φτηνιάρικο γούστο ιδιοκτητών και επισκεπτών. Η δημιουργική συνύπαρξη σύγχρονου και παραδοσιακού έχει ακυρωθεί και αντικατασταθεί από μια στενόμυαλη, προκάτ ψευτο-παράδοση αποκομμένη από κάθε πραγματικότητα. Η χρηστή οικονομική διαχείριση και η κοινωνική ευθύνη για το περιβάλλον έχουν αντικατασταθεί από την επιθετική μετάσταση των ιδιωτικών συμφερόντων στον δημόσιο χώρο. Το ισοζύγιο κέρδους και κοινωνικών παροχών έχει διαταραχτεί από την τρομοκρατία του ιδιωτικού κεφαλαίου. Το μοντέλο ενός τουρισμού που σέβεται εξίσου οικοδεσπότες και επισκέπτες έχει αντικατασταθεί από μια παγκόσμια βιομηχανία ψυχαγωγίας, όπου ο επισκέπτης αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα και ο οικοδεσπότης είναι περιττός. Η πολιτιστική νεωτερικότητα και η πολιτική εξωστρέφεια έχουν καταλυθεί και αντικατασταθεί από τον νέο-συντηρητισμό της κοινωνίας, την οπισθοχώρηση από το σύγχρονο, τη διολίσθηση σε μια σχεδόν παρανοϊκή ξενοφοβία. Ο σεβασμός για την πολιτιστική κληρονομιά των τελευταίων δεκαετιών έχει απαξιωθεί ως επικίνδυνη, παράλογη νοσταλγία για τον κομμουνισμό και αντικατασταθεί από μια βαθιά, σκοτεινή λήθη.

Τέλος, η πολιτική ακεραιότητα και η κυριαρχία της χώρας που έχτισε το Μαρίνα Λούτσιτσα έχει εκμηδενιστεί και αντικατασταθεί από ρομαντικά σύμβολα και πλαστικά εμβλήματαμαζικής παραγωγής –χάντρες για αδαείς ιθαγενείς– ενώ το μεγάλο κεφάλαιο κάνει ανενόχλητο τη δουλειά του· ούτε η «ανεξάρτητη» Κροατία ούτε οι πολίτες της είναι πραγματικοί κύριοι οποιουδήποτε πόρου της χώρας σήμερα, όπως ακριβώς και η πόλη του Πρίμοστεν ουδεμία σχέση έχει πλέον με το ξενοδοχείο που κάποτε πρόσφερε θέσεις εργασίας για τους πολίτες της και φιλοξενούσε τους επισκέπτες της.

Τα απόκοσμα, ερειπωμένα κτίρια που ανήκουν σε μια ύποπτη Ουγγρική εταιρεία είναι, επομένως, κάτι περισσότερο από τα ερείπια ενός ξενοδοχείου: είναι ίσως τα συντρίμμια μιας ολόκληρης εποχής και μιας κοινωνίας. Μόνο επιφανειακοί τουρίστες και οι επιφανειακοί οικοδεσπότες τους θα ερμηνεύσουν εκείνη την εποχή και την κοινωνία με όρους του σοσιαλισμού και της Γιουγκοσλαβίας. Όπως οι ξεχασμένες πόλεις στις ζούγκλες της Νοτίου Αμερικής, τα ερείπια του Μαρίνα Λούτσιτσα αποτελούν τα κατάλοιπα ενός χαμένου πολιτισμού που σαρώθηκε από μια ξέφρενη, εγωιστική νέα εποχή και τώρα γίνονται σιγά σιγά ένα με το πυκνό πευκόδασος κάπου στις βραχώδεις ακτές της Δαλματίας.

Οι «υπότροφοι επιμελητές» κατοικούν στο Art Space Pythagorion, όπου και πραγματοποιούνται οι εκθέσεις του Ιδρύματος και αρχικά καλούνται να συνεργαστούν με την επιμελητική ομάδα και τους καλλιτέχνες κατά την εγκατάσταση της έκθεσης. Ενημερώνονται για τα ζητήματα που θίγει κάθε έκθεση, τις επιμελητικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν και τις προθέσεις των καλλιτεχνών.

Οι «υπότροφοι» επίσης βοηθούν στην διοργάνωση των παράλληλων δράσεων και δημόσιου προγράμματος της κάθε έκθεσης. Στόχοι είναι η προσέγγιση και ενημέρωση του κοινού, η βοήθεια των καλλιτεχνών και διαμεσολάβηση για τους επισκέπτες. Φροντίζουν επίσης για την καλή λειτουργία του χώρου.

Οι συμμετέχοντες είναι ελεύθεροι να εκμεταλλεύτούν πλήρως τις εγκαταστάσεις του παραθαλάσσιου Art Space Pythagorion αποκτώντας παράλληλα επαγγελματική εμπειρία. Σε αυτό το πλαίσιο, και λαμβάνοντας υπόψη τη σημαντική γεωγραφική θέση, οι «υπότροφοι» συναντώνται για να ανταλλάξουν και να αναβαθμίσουν αναφορές και να διαμορφώσουν ένα νέο διαπολιτισμικό δίκτυο.

Το πρόγραμμα υποστηρίζει και ενθαρρύνει τους ανερχόμενους επαγγελματίες παρέχοντάς τους εργαλεία για περαιτέρω ανάπτυξη και καθιέρωση.