A World Not Ours 2016

Η αμφιλεγόμενη συμφωνία του περασμένου Μαρτίου μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας (με την οποία για κάθε Σύρο που επιστρέφει στην Τουρκία η ΕΕ θα δέχεται έναν πρόσφυγα από τους εκεί καταυλισμούς) έφερε μείωση στον ρυθμό αφίξεων των προσφύγων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η κρίση αντιμετωπίστηκε, ούτε ότι οι πρόσφυγες σταμάτησαν να έρχονται. Μπορεί να φτάνουν λιγότερα σκάφη στα ελληνικά νησιά, αλλά όσο ο πόλεμος συνεχίζεται οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να ρισκάρουν τη ζωή τους για να απομακρυνθούν από τις ζώνες κινδύνου και να εξασφαλίσουν καλύτερο και ασφαλέστερο μέλλον για τις οικογένειές τους. Έτσι, η προσφυγική κρίση έχει αναχθεί σε ένα από τα πιο θεμελιώδη πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα της Ευρώπης, δοκιμάζοντας τη στάση της ηπείρου μας ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ανοχή και την ειρηνική συνύπαρξη.

Η κρίση έχει οδηγήσει σε πολιτική πόλωση, άνοδο της εθνικιστικής ρητορικής, προκατάληψη και εκ νέου άνοδο της ξενοφοβίας και του ρατσισμού στην Ευρώπη. Το προσφυγικό μπορεί να έχει άκρως πολιτικοποιηθεί, αλλά είναι πρώτα και κύρια ζήτημα ανθρωπιστικό. Ως τώρα οι πολιτικές της Ευρώπης υπήρξαν εν πολλοίς αντιπροσφυγικές, με πολλές χώρες να αρνούνται να ανοίξουν τις πόρτες τους και να βλέπουν τους πρόσφυγες σαν απειλή. Στις αρχές αυτού του χρόνου δεκαεννέα ευρωπαϊκά κράτη αρνήθηκαν να δεχθούν αιτούντες άσυλο από την Ελλάδα, τροφοδοτώντας τις κριτικές που θέλουν το ‘φρούριο Ευρώπη’ να παραμένει το ίδιο κλειστό όπως πάντοτε. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει μόνο προσφυγική κρίση αλλά και κρίση στο σύστημα διαχείρισης της μετανάστευσης μέσα στην ΕΕ και απουσία κοινής πολιτικής και από κοινού ανάληψης της ευθύνης για την αντιμετωπίση της κρίσης.

Τον Ιανουάριο του 2016, η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε καλύψει μόλις το 0,17 % των 160.000 προσφύγων που έχει δεσμευτεί να μετεγκαταστήσει.2 Για να γίνουν σαφέστερα τα μεγέθη, οι συνολικές εισροές για λόγους ασύλου στην ΕΕ το 2014 έφταναν μόλις στο 0,03% του συνολικού της πληθυσμού — μια αναλογία μικροσκοπική.3 Επίσης, το ένα και πλέον εκατομμύριο προσφύγων και μεταναστών που έχουν περάσει στην Ευρώπη από το 2015 συνιστούν ένα αμελητέο ποσοστό του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Ιδιαίτερα επηρεάζονται τα παιδιά, που αποτελούν το ένα τρίτο των αφίξεων, και ενώ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη διέλευσης των προσφύγων έχουν υπογράψει τη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού, τα περισσότερα κάνουν τα στραβά μάτια. Δισεκατομμύρια ευρώ έχουν διατεθεί για τον επαναπατρισμό των μεταναστών στις χώρες καταγωγής ή σε χώρες κοντά στις εμπόλεμες ζώνες, όπως η Τουρκία και ο Λίβανος, και για να μείνουν εκτός Ευρώπης. Το θεμελιώδες ερώτημα είναι αν δεν θα ήταν καλύτερο να διατεθούν οι πόροι αυτοί για την ενσωμάτωσή τους στην ευρωπαϊκή κοινωνία και την παροχή ευκαιριών απασχόλησης και εκπαίδευσης. Το γεγονός ότι η μετανάστευση έχει θετικό αντίκτυπο στις οικονομίες των χωρών υποδοχής παραβλέπεται σκόπιμα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης —όλου του κόσμου, μάλλον— έχει εμπλουτιστεί από τις μεταναστεύσεις.

Η μετανάστευση δεν είναι αυτόνομη διαδικασία αλλά αποτέλεσμα ευρύτερων δυναμικών. Βάσει στοιχείων του ΟΗΕ, το 62% εκείνων που φτάνουν στην Ευρώπη άφησαν τις πατρίδες τους λόγω πολέμου, δικτατορικών καθεστώτων και θρησκευτικού εξτρεμισμού. Η μεγαλύτερη αιτία του σημερινού κύματος μετανάστευσης είναι η σύρραξη στη Συρία, αλλά υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες όπως η διαρκής βία στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ερυθραία, ο εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη καθώς και η ακραία ανέχεια στον παγκόσμιο Νότο. Ο αριθμός των αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη έχει αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια και αναμένεται να αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Στις μελλοντικές προκλήσεις για τον πλανήτη θα περιλαμβάνεται και η μετανάστευση λόγω της κλιματικής αλλαγής. Πέρα από την αυξανόμενη ξενοφοβία και τον ρατσισμό, εξαπλώνεται και η αμνησία. Οι Ευρωπαίοι φαίνεται να έχουν ξεχάσει την προσφυγική κρίση που ξέσπασε στην ήπειρο με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: οι γονείς ή οι παππούδες μας βρέθηκαν στην κατάσταση που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Σύροι.

Παρότι η Ευρώπη γνώρισε πρόσφατα μια αρκετά μεγάλη οικονομική κρίση, ιδίως στον Νότο, οι Ευρωπαίοι δεν πρέπει να ξεχνούν ότι παραμένουν σχετικά πλούσιοι. Πρέπει ακόμη να θυμόμαστε πως η προσφυγική κρίση δεν προέκυψε εν κενώ: ήταν αποτέλεσμα γεωπολιτικών παιχνιδιών εξουσίας στα οποία η Ευρώπη και η Δύση δεν ήταν αμέτοχες. Όπως έχει επισημάνει ο Slavoj Žižek, ‘παρότι οι μεγάλες μεταναστεύσεις υπήρχαν πάντοτε στην ιστορία του ανθρώπου, το βασικό αίτιο στη σύγχρονη ιστορία ήταν οι αποικιοκρατικές επεκτάσεις’.4 Η σημερινή ευρωπαϊκή ευμάρεια πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από εκείνο το αυτοκρατορικό παρελθόν, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν μπορούμε σήμερα να εθελοτυφλούμε. Ασφαλώς οι ρίζες του προβλήματος δεν περιορίζονται στο αποικιοκρατικό παρελθόν της Ευρώπης. Όπως εξηγεί ο Jürgen Habermas στο βιβλίο του Europe: The Faltering Project, ‘η επώδυνη μετάβαση στις μετααποικιακές κοινωνίες μεταναστών’ στην Ευρώπη συμπίπτει με ‘τις ταπεινωτικές συνθήκες της διογκούμενης κοινωνικής ανισότητας’ ως αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης, των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και των μεταβαλλόμενων όρων εργασίας.

Το θέμα πρέπει να αντιμετωπιστεί από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες ζητούν άσυλο οι πρόσφυγες. Ωστόσο η Ελλάδα, μια χώρα ουσιαστικά χρεοκοπημένη και με τη δική της πρωτόγνωρη ανθρωπιστική κρίση, βρίσκεται στην αιχμή του προσφυγικού και στο επίκεντρο των αντικρουόμενων προσεγγίσεων του προβλήματος και φέρει δυσανάλογο μέρος του φορτίου σε σχέση με τον πληθυσμό και την οικονομική της κατάσταση ενώ άλλα, πιο εύπορα κράτη αδιαφορούν η είναι εχθρικά προς τους μετανάστες. Ενώ η διεθνής κοινότητα απαιτεί από την Ελλάδα να ανασχέσει την εισροή προσφύγων από την Τουρκία, χωρίς να παίρνουν οι ίδιοι μέτρα κατά της διακίνησης, πολλοί Έλληνες στα νησιά πάσχισαν να βοηθήσουν παρέχοντας τροφή και ιατρική ή νομική βοήθεια. Άλλοι, όμως, βλέπουν τους πρόσφυγες σαν απειλή για τον τουρισμό (όλα τα ελληνικά νησιά που βρίσκονται κοντά στα τουρκικά παράλια γνωρίζουν δραματική πτώση στις αφίξεις τουριστών από τότε που ξέσπασε η κρίση), ενώ μερικοί βρίσκουν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν. Πρόκειται για ένα ζοφερό παράδειγμα των δεινών που περνά η ίδια η Ελλάδα, όπου ο ‘Άλλος’ εύκολα γίνεται εξιλαστήριο θύμα.

Μια και η προσφυγική κρίση δεν πρόκειται να λυθεί από μόνη της, είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί μεγαλύτερη επίγνωση της φύσης, του μεγέθους και της περιπλοκότητας του προβλήματος. Γιατί, θα ρωτούσε κάποιος, πρέπει μια έκθεση να καταπιαστεί με ένα κρίσιμο ανεπίλυτο πρόβλημα τόσο ευαίσθητο και τόσο δύσκολο να αναπαρασταθεί; Η απάντηση είναι απλή: οι καλλιτέχνες έχουν τον δικό τους τρόπο να προσεγγίζουν τις κοινωνικοπολιτικές και γεωπολιτικές καταστροφές. Οι τεχνοκράτες προσπαθούν γενικά να συλλάβουν το πρόβλημα με πρακτικούς όρους και να το χειριστούν ως απτά ποσοτικά δεδομένα. Τα ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τις τραγωδίες κυρίως σαν θέαμα προς κατανάλωση που σύντομα παλιώνει και ξεχνιέται. Η κοινή γνώμη, υπό την επήρεια λαϊκιστικών κομμάτων και της κίτρινης δημοσιογραφίας, βιώνει τις ανθρωπιστικές κρίσεις σαν απειλή για την απασχόληση και τον τρόπο ζωής τους. Οι καλλιτέχνες, αντίθετα, μπορούν να φωτίσουν τις πολυπλοκότητες πίσω από τα σχετικά ζητήματα, επισημαίνοντας τις διαφορετικές θέσεις που μπορεί κανείς να πάρει.

Οι εναλλακτικές αυτές προσεγγίσεις μάς καλούν να δούμε τα προβλήματα από διαφορετικές και αναπάντεχες οπτικές γωνίες και να εντοπίσουμε πλευρές που δεν είχαμε φανταστεί ή τις είχαμε παρεξηγήσει. Οι καλλιτέχνες όχι μόνο αποκαλύπτουν το δράμα αλλά ανασύρουν και τις ποικίλες υποκειμενικότητες που χάνονται μέσα στις κυρίαρχες αφηγήσεις. Αποφεύγουν τις πολώσεις του τύπου ‘αυτοί’ και ‘εμείς’, μας υποδεικνύουν τις ίδιες μας τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα και ίσως μας οδηγούν σε ένα πνεύμα πιο ανοιχτό, λιγότερο στεγανό και περιχαρακωμένο. Συχνά προσφέρουν μια προοπτική διευρυμένη και πιο κριτική, παρουσιάζοντας τα τρέχοντα γεγονότα υπό ένα φως διαφορετικό, πιο πολύπλευρο και εμπεριστατωμένο. Ζωντανεύουν άγνωστες ιστορίες και αποκαλύπτουν κρυμμένες εμπειρίες, υποκειμενικότητες και αφηγήσεις. Και αυτός ακριβώς είναι ο στόχος της έκθεσης. Θέλουμε μέσα από τη δουλειά τους να ευαισθητοποιήσουμε την κοινή γνώμη γύρω από τις διαφορετικές και λιγότερο γνωστές πλευρές αυτής της ανθρωπιστικής κρίσης —της χειρότερης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο— ιδίως όπως βιώνεται σήμερα στην Ελλάδα. Παρότι οι εκθέσεις σαν αυτήν δεν λύνουν το πρόβλημα, το διατηρούν ζωντανό στο νου μας και συντηρούν την ευαισθησία της κοινής γνώμης ώστε να συνεχιστεί η απαραίτητη δημόσια συζήτηση.

Εκείνο που τελικά χρειάζεται είναι ενσυναίσθηση: η ικανότητα να αναλογιστεί κανείς ‘τι θα γινόταν αν ήμουν εγώ σε αυτή τη θέση; Πώς θα αντιδρούσα;’ Η έκθεση φιλοδοξεί να ενισχύσει αυτή την προσέγγιση. Καθώς η μετανάστευση θα παραμείνει ένα από τα φλέγοντα ζητήματα του καιρού μας, με όλο και περισσότερους ανθρώπους να εξωθούνται στη φυγή και τον νομαδισμό για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς ή περιβαλλοντικούς, πρέπει να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει η συγκατοίκηση αυτού του σφαιρικού, όλο και πιο διασυνδεδεμένου πλανήτη με όρους φιλοξενίας και γενναιοδωρίας. Αυτή είναι μια από τις σοβαρότερες προκλήσεις της εποχής, και η λύση δεν μπορεί να είναι η διχαστική πολιτική του αποκλεισμού.

Οι «υπότροφοι επιμελητές» κατοικούν στο Art Space Pythagorion, όπου και πραγματοποιούνται οι εκθέσεις του Ιδρύματος και αρχικά καλούνται να συνεργαστούν με την επιμελητική ομάδα και τους καλλιτέχνες κατά την εγκατάσταση της έκθεσης. Ενημερώνονται για τα ζητήματα που θίγει κάθε έκθεση, τις επιμελητικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν και τις προθέσεις των καλλιτεχνών.

Οι «υπότροφοι» επίσης βοηθούν στην διοργάνωση των παράλληλων δράσεων και δημόσιου προγράμματος της κάθε έκθεσης. Στόχοι είναι η προσέγγιση και ενημέρωση του κοινού, η βοήθεια των καλλιτεχνών και διαμεσολάβηση για τους επισκέπτες. Φροντίζουν επίσης για την καλή λειτουργία του χώρου.

Οι συμμετέχοντες είναι ελεύθεροι να εκμεταλλεύτούν πλήρως τις εγκαταστάσεις του παραθαλάσσιου Art Space Pythagorion αποκτώντας παράλληλα επαγγελματική εμπειρία. Σε αυτό το πλαίσιο, και λαμβάνοντας υπόψη τη σημαντική γεωγραφική θέση, οι «υπότροφοι» συναντώνται για να ανταλλάξουν και να αναβαθμίσουν αναφορές και να διαμορφώσουν ένα νέο διαπολιτισμικό δίκτυο.

Το πρόγραμμα υποστηρίζει και ενθαρρύνει τους ανερχόμενους επαγγελματίες παρέχοντάς τους εργαλεία για περαιτέρω ανάπτυξη και καθιέρωση.